आपण सगळ्यांनीच कधी ना कधी दूध उकळताना गॅसवर ठेवून विसरलेलं असतं. आणि अचानक “श्श्श्श्” असा आवाज येतो, धूर निघतो आणि दूध संपूर्णपणे सांडून जातं!
पण हेच पाण्याच्या बाबतीत का घडत नाही? पाणी उकळलं तरी ते कधी बाहेर सांडत नाही.
चला, यामागचं विज्ञान जाणून घेऊया…
विज्ञान काय सांगतं?
दूध हे केवळ पाणी नाही, तर त्यात प्रथिने (proteins), साखर (lactose), चरबी (fat globules) आणि इतर जैविक घटक असतात.
दूध तापायला लागल्यावर या घटकांमधून वाफ तयार होते.
पण ही वाफ सहज बाहेर पडू शकत नाही… का?
वर तयार होणारं ‘कवच’
दूध गरम झालं की त्याच्या पृष्ठभागावर एक क्रीमसारखा थर तयार होतो.
हा थर प्रथिने आणि चरबीपासून बनतो आणि तो वाफ बाहेर जाण्याचा मार्ग अडवतो.
त्यामुळे काय होतं?
वाफ आतच अडकते, तिचा दाब वाढतो…
…आणि एकदम भसकन् दूध वर उकळतं आणि सांडतं!
मग पाणी का सांडत नाही?
पाण्यात तसा कोणताही थर तयार होत नाही.
वाफ सरळ बाहेर जाते.
म्हणूनच पाणी फक्त उकळतं, सांडत नाही.
थोडक्यात…
दूध सांडतं, कारण त्यावर साखर आणि प्रथिनांचं ‘कवच’ तयार होतं.
वाफ बाहेर निघू शकत नाही.
पाणी सांडत नाही, कारण त्यात तसा अडथळाच नसतो!
मग काय करायचं?
जर तुम्ही दूध उकळत असाल, तर लक्ष ठेवा, किंवा
एक छोटा चमचा/लाकडी फळी वर ठेवली, तर वाफ बाहेर पडते आणि सांडणं कमी होऊ शकतं – हेही एक शास्त्रीय उपाय आहे.
“आता तुम्हाला हे कळलं असेल की, दूध उकळताना ते का सांडतं.”
फक्त घरात धावपळ करणारा प्रसंग नाही, तर विज्ञानाचा सुंदर खेळ आहे हा!
पुढच्या वेळेस असं काही घडलं तर “काय सांगता!” असं नक्की म्हणाल.
