एसएमएस,ट्विटर,व्हॉट्सअॅप आणि फेसबुकच्या आगमनाने तुम्ही तुमचा संदेश कुणालाही चुटकीसरशी पाठवू शकता,पण एक काळ असा होता की निवांत बसून,भावनांच्या धाग्यात तुमचे शब्द गुंफून पोस्टकार्डच्या साहाय्याने तुमच्या प्रियजनांना पाठवायचे.आणि न जाणो किती घरे पोस्टकार्डची आतुरतेने वाट पाहत असत.एसएमएस, ई-मेल,फेसबुक, ट्विटर,व्हॉट्सॲपच्या क्रांतिकारी युगात पोस्टकार्ड आज अखेरचा श्वास मोजत आहे,एकेकाळी ते लोकांची ‘दिल की धड़कन’ असायचे.
पोस्टकार्ड आज जरी ट्रेंडच्या बाहेर ( आउट ऑफ ट्रेंड) गेले असले तरी ते बाजारपेठेतून बाहेर पडलेले नाही.सोशल मीडियाच्या युगातही लोक पोस्टकार्डचा वापर करत आहेत.
पोस्टकार्डची आज चर्चा होत आहे कारण 1 ऑक्टोबरला पोस्टकार्ड 153 वर्षांचा प्रवास पूर्ण करेल.जगातील पहिले पोस्टकार्ड 1 ऑक्टोबर 1869 रोजी ऑस्ट्रियामध्ये जारी करण्यात आले.
पोस्टकार्डची कल्पना प्रथम ऑस्ट्रियाचे प्रतिनिधी कोल्बेन्स्टेनर यांच्या मनात आली,त्यांनी डॉ. इमॅन्युएल हर्मन, विनर न्यूस्टाव्ह येथील मिलिटरी अकादमीतील अर्थशास्त्राचे प्राध्यापक यांना सांगितले.एकेकाळी पत्र पाठवण्याचे मुख्य साधन पोस्टकार्ड होते.पोस्टकार्डने विवाहसोहळ्यापासून,मृत्यूच्या बातम्यांपर्यंत सर्व काही जतन केले आहे.राजकारण्यांपासून ते साहित्यिक आणि आंदोलकांपर्यंत सर्वांनी पोस्टकार्डचाही चांगला वापर केला आहे.1 ऑक्टोबर 2022 रोजी पोस्टकार्डला जागतिक स्तरावर 153 वर्षे पूर्ण झाली.
भारतातील पहिले पोस्टकार्ड 1869 मध्ये जारी करण्यात आले होते.हलक्या राखाडी रंगात छापलेल्या पहिल्या पोस्टकार्डची किंमत तीन पैसे असून त्यावर ‘ईस्ट इंडिया पोस्टकार्ड’ छापलेले होते.मध्यभागी ग्रेट ब्रिटनचे प्रतीक छापलेले होते.लोकांनी ते हातात घेतले.त्यानंतर वर्षाच्या पहिल्या तीन तिमाहीतच सुमारे 7.5 लाख रुपयांच्या पोस्टकार्डची विक्री झाली.
पोस्ट ऑफिसमध्ये मेघदूत पोस्टकार्ड,सामान्य पोस्टकार्ड,छापील पोस्टकार्ड आणि स्पर्धा पोस्टकार्ड असे चार प्रकारची पोस्टकार्ड उपलब्ध झाली आहेत. हे अनुक्रमे 25 पैसे, 50 पैसे, 6 रुपये आणि 10 रुपयांमध्ये उपलब्ध आहेत.स्पर्धा पोस्टकार्ड सध्या बंद आहे.या चार पोस्टकार्डची लांबी 14 सेमी आणि रुंदी 9 सेमी आहे.पोस्टकार्ड केवळ व्यक्तीच नव्हे तर सामाजिक-साहित्यिक-धार्मिक-राजकीय चळवळींचे साक्षीदार आहे.
सोशल मीडियाच्या युगात संकटात असलेले पोस्टकार्ड
भारतात पोस्टकार्डची अधिकृत ओळख जुलै 1879 पासून सुरू झाली. पण आजच्या वेगवान जगात पोस्टकार्ड मागे पडत चालले आहे. एकेकाळी प्रेम व्यक्त करण्यासाठी आणि एकमेकांशी माहिती शेअर करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या पोस्ट कार्डची जागा आता ईमेल, एसएमएस, ट्विटर,व्हॉट्सॲप आणि फेसबुकने घेतली आहे.